Fake news en geloof in wetenschappelijke nonsens spelen ons ferm parten. Het zijn fameuze obstakels geworden om uit de Corona crisis te geraken. Zich ingraven in het eigen gelijk, hoe wetenschappelijk gefundeerd dit ook is, maakt het alleen maar erger.

Drie columns in de Standaard wierpen deze week licht op dit probleem en – onderliggend – op de manier waarop ons brein meningen en overtuigingen vormt.

Alain Grootaers was deze week gastschrijver in ‘De Mening’ van de Standaard. Ignaas Devisch heeft een vaste column.

‘Farmareuzen zijn nog steeds bedrijven, geen vzw’s’ vertrekt van de onthutsende vaststelling dat Astra Zeneca veronachtzaamde om zijn vaccin voldoende te testen bij 65-plussers. Grootaers beschrijft de uitleg die Van Ranst gaf in De Afspraak.

BRON: https://www.standaard.be/cnt/dmf20210205_95619675

Zelfs wie van zichzelf denkt en zegt dat hij 100% objectief en rationeel denkt en handelt, moet vroeg of laat inzien dat hij/zij ook maar een mens is. We houden allemaal eerder van argumenten die in ons kraam passen; feiten of cijfers die het tegendeel bewijzen mijden of ‘vergeten’ we liever.

Dubbelblind, placebo-gecontroleerd onderzoek, inclusief grondige peer-review, trachten die menselijke trekjes uit het onderzoek te weren. Maar zelfs voor essentiële dingen als een wereldwijd bruikbaar vaccin, lijken ze onvermijdbaar. ‘Good science, suppressed by the medical-political complex’

De remedie? Wat niet bewezen is als ‘onwaar’ beschouwen en het vaccin dus alleen voor jongeren gebruiken? Of meteen starten met 65-plussers toch in behoorlijke aantallen te vaccineren, van zeer nabij opgevolgd met real-time-real-life-data? Ik kies voor het tweede.

In ‘Geef ons iets om in te geloven’ legt Ignaas Devisch het fundament bloot van de manier waarop ons brein meningen en overtuigingen vormt. Is fake news geloven zelfbedrog of laten we ons iets wijsmaken. Beiden klinken negatief, zeker voor wie twijfelt en het fake news (al was het maar even) geloofwaardig vindt.

De waarheid is dat we allemaal ‘iets’ willen geloven.

BRON: https://www.standaard.be/cnt/dmf20210201_98113040

Alles wat we rationeel, beredeneerd en objectief ‘geloven’, loopt twee keer door ons limbisch brein. Dat is het (evolutionair oudere) centrale stuk van onze hersenen, dat bliksemsnel (intuïtief), vooral emotioneel en ‘onderbewust’ reageert. Ondertussen draaien de rationele processen in de (evolutionair veel jongere) neocortex, de buitenste schil van ons brein. Wat we horen en zien geraakt slechts in de neocortex nadat het limbisch brein er een eerste ‘emotionele’ evaluatie van heeft gemaakt. Maar ook wat beredeneerd terugkomt vanuit de neocortex, moet nog een tweede keer die filter van ons ‘intuïtief’ limbisch brein door. Daarbij kan zelfs de meest rationele redenering nog een ferme emotionele draai krijgen.

Influencers spelen handig – in de gangbare visie onethisch – in op deze processen. Ze verzadigen ons limbisch brein met (vaak opruiende of enthousiasmerende) dingen die we graag horen en vullen dat aan met persoonlijke overtuigingen en feiten (al dan niet waar) die in hun kraam passen. Het maakt weinig uit of ze dat doen uit onmacht, rebellie tegen de heersende orde, hunkering naar aandacht, kwade wil of gewoon voor de lol.

Zoals we in de eerste column al zagen, zijn zelfs wetenschappers niet gevrijwaard van deze perfide processen: zelfs wanneer onze neocortex feiten en wetenschappelijke bewijzen netjes op een rijtje heeft gezet, kiest ons limbisch brein vaak toch liever voor cijfers en beslissingen die in onze overtuiging passen of die ons toelaten te doen wat we ‘liever’ zouden doen (eerder dan wat maatschappelijk en menselijk correct is).

Dat stuit ‘ons’ (die het goed denken te menen) dubbel tegen de borst: een klein jaar gelden steevast beweren dat mondmaskers wetenschappelijk (!) geen nut hebben (maar eigenlijk omdat er geen zijn) en er een tijdje later een hoeksteen van de Corona strategie van maken, knaagt sterk aan het vertrouwen. Restaurants sluiten, in de wandelgangen ‘voor een schokeffect’, maar in de media omkleed met wetenschappelijke argumenten: het blijft in het limbisch brein van zelfs de meest rationele mensen lang rondspoken.

Ik was gecharmeerd door de column ‘Het enige tegengif voor vals nieuws’ omdat Grootaers eerlijk op zoek gaat naar een oplossing voor dit kankerend maatschappelijk probleem. Hij kijkt als journalist in eigen boezem.

BRON: https://www.standaard.be/cnt/dmf20210202_94620365

Zwaar onder vuur van Bart Scholts, hoorde ik Rik Torfs iets gelijkaardigs verdedigen voor de hele samenleving: laten we de dialoog openhouden met alle opinies, hoe onzinnig ze ook zijn. Alleen echte tegensprekelijke debatten, waarin ook de meest tegenstrijdige meningen fair aan bod komen, maken een opening naar een samenleving waarin we minstens op haalbare compromissen kunnen landen. En waarin we terug een voldoende ruime meerderheid vinden achter een aanpak die ons allemaal uit de Corona crisis haalt.

Daarvoor is geen consensus nodig, wel een haalbaar compromis. Voor vaccinatie ligt de lat op ongeveer 70% die ‘het compromis’ (het vaccin) omarmt. We hebben ook dringend een voldoende grote meerderheid nodig die bereid is te aanvaarden dat iedereen in een geloofwaardig beredeneerde volgorde wordt gevaccineerd en die ook nog enkele maanden voldoende beschermende maatregelen accepteert.

En nu…?

Ik hoop nog altijd stilletjes dat men de klassieke experten minder schermtijd biedt en meer de schijnwerpers richt op gedragskundigen, sociologen en psychologen. Die begrijpen die onderliggende mechanismen van individuele opinie- en besluitvorming beter. Ze hebben de juiste expertise om die confronterende debatten te modereren en haalbare compromissen boven water te halen.

Wie leiding wil geven in deze crisis – als politicus, wetenschapper, zorgverstrekker of journalist – zou de persoonlijke en vooral emotionele’ mechanismen die leiden naar een mening of overtuiging (‘geloof’) niet alleen moeten kennen, maar ze vooral zeer eerlijk en ethisch moeten inzetten voor het goed van de gemeenschap.

Twijfel tonen en twijfel tolereren én respecteren, zijn het begin van het proces. Een eerlijke politicus, wetenschapper of zorgverstrekker, die regelmatig laat verstaan dat hij de wijsheid niet in pacht heeft, wint aan empathie en vertrouwen bij zijn gesprekspartners en bij het publiek.

Wie uit een patstelling wil komen, moet zelf de eerste stap zetten. Dat geeft de andere kant een opening om ook wat dichterbij te komen. Want ‘spiegelen’ zit ingebakken in ons brein: wie twijfel toont kan bij rotsvaste ‘disbelievers’ een moment creëren om ook even te twijfelen. Alleen zo kan een constructieve dialoog en het herstel van echte democratie (‘samen bepalen waarover we het eens zijn’) op gang komen.

Dirk BROECKX
7 februari 2021